تاریخ طبرستان و رویان و مازندرانتاریخ طبرستان و رویان و مازندران، کتابی به فارسی در شرح رویدادهای طبرستان و رویان و مازندران از دوره باستان تا ۸۸۱، تألیف سیدظهیرالدین مرعشی می‌باشد. این کتاب به نام کارکیا میرزاعلی، از امرای خاندان کیاییان (حک: ۸۸۳ ـ ۸۹۴)، نوشته شده است. [۱]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، مقدمه آژند، ص۱۹، چاپ برنهارد دورن، پطرزبورگ ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.
۱ - زمان تألیفآغاز تحریر آن روشن نیست. مؤلف تاریخ پایان آن را ۸۸۱ آورده است. [۲]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، ج۱، ص۳۹۵، تهران ۱۳۳۳ش.
[۳]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، ج۱، ص۱۹، چاپ برنهارد دورن، پطرزبورگ ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.
[۴]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، مقدمه مرعشی نجفی، ص۴۳، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران ۱۳۴۵ش.
۲ - کیفیت نگارش این کتاباین کتاب تلفیقی است از تاریخ طبرستان علی بن جمال الدین رویانی و تاریخ رویان اولیاءاللّه آملی و مؤلف دو فصل بر آن‌ها افزوده است. مرعشی پس از مطالعه دو کتاب یادشده، اولی را موجز و دومی را مطوّل یافته و بنا را بر تلفیق آن دو اثر گذاشته است. او به صراحت می‌گوید که عبارات آملی را بدون تغییر و عیناً نقل کرده است. [۵]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، ج۱، ص۲ـ۳، تهران ۱۳۳۳ش.
با توجه به آن‌که تاریخ رویان رونویسی از تاریخ طبرستان ابن اسفندیار است [۶]
احمد کسروی، کاروند کسروی، ج۱، ص۱۷ـ ۱۸، چاپ یحیی ذکاء، تهران ۱۳۵۲ش.
و مرعشی در اثر خود نامی از ابن اسفندیار نبرده، روشن می‌شود که به تاریخ طبرستان دسترسی نداشته است. [۷]
احمد کسروی، کاروند کسروی، ج۱، ص۳۰، چاپ یحیی ذکاء، تهران ۱۳۵۲ش.
اوزلی در کتابش، (سفر‌هایی به کشورهای گوناگون مشرق زمین)، بدون در نظر گرفتن زمان تألیف تاریخ طبرستان گفته است که کتاب ابن اسفندیار، اقتباسی است از کتاب سیدظهیرالدین مرعشی. ۳ - محتوای کتابتاریخ طبرستان و رویان و مازندران مشتمل است بر دیباچه، مقدمه و چندین فصل. مرعشی در مقدمه کتاب، به ضرورت علم تاریخ پرداخته و پنج طبقه اجتماعی را که به نظر او شکل دهنده جوامع انسانی‌اند، شرح داده است. [۸]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، ج۱، ص۴ـ۶، تهران ۱۳۳۳ش.
۳.۱ - بیان جغرافیای تاریخی بعضی مناطقفصول نخستین کتاب به بیان جغرافیای تاریخی رویان، رستمدار، آمل، ساری و گرگان اختصاص دارد. ۳.۲ - بیان رویدادهای تاریخیفصول بعدی در شرح رویدادهای تاریخی این سرزمین از دوره کیومرث تا حکومت کارکیا سلطان محمد دوم (۸۵۱ ـ۸۸۳) است و دوران حکومت سلسله‌های باوندیان، زیدیان، زیاریان، قارن وندان، بادوسپانیان و آل دابویه را در بر می‌گیرد. فصل راجع به وقایع دوره حکومت ملک کیومرث (از امیران رستمدار) و فرزندان او و فصل خروج سید قوام الدین مرعشی و استیلای اخلاف او بر مازندران، تألیف مرعشی است. این فصول به سبب آن‌که مؤلف از دیوانیان بوده و به نوشته‌‌ها و اسناد بسیاری دسترسی داشته، اهمیت خاصی دارند. [۹]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، مقدمه دورن، ص کب، تهران ۱۳۳۳ش.
مرعشی فقط به ذکر وقایع تاریخی طبرستان بسنده نکرده و به رویدادهای مناطق همجوار آن - که به نوعی بر تاریخ این سرزمین تأثیر گذارده‌اند - نیز پرداخته است. همچنین رخدادهای دوران حکومت ساسانیان، امویان، عباسیان و سلسله‌های ایرانی چون سامانیان، طاهریان، صفاریان و آل بویه و سلسله‌های ترک نژاد مانند غزنویان، سلجوقیان، خوارزمشاهیان و قراقوینلو‌ها را که به تاریخ طبرستان و رویان و مازندران مربوط بوده، نوشته است. مرعشی هرگاه مطلبی را مبهم یافته و قادر به روشن کردن آن نبوده، با جملات «واللّه اعلم بالصواب» یا «العهدة علی الراوی» آن را بیان کرده است. [۱۰]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، ج۱، ص۱۴، تهران ۱۳۳۳ش.
[۱۱]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، ج۱، ص۱۵، تهران ۱۳۳۳ش.
[۱۲]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، ج۱، ص۲۱، تهران ۱۳۳۳ش.
۴ - اشتباهات این کتابتاریخ طبرستان و رویان و مازندران دارای اشتباهاتی است، بویژه در ذکر تاریخ حکومت ملوک طبرستان از آل دابویه تا سادات زیدیه، زیرا مؤلف تاریخ هجری و تاریخ یزدگردی را با یکدیگر تطبیق نداده است. [۱۳]
احمد کسروی، کاروند کسروی، ج۱، ص۳۳ـ۳۵، چاپ یحیی ذکاء، تهران ۱۳۵۲ش.
۵ - نثر تاریخ طبرستان و رویان و مازندراننثر این کتاب، روان و ساده و حتی می‌توان گفت عامیانه و همراه با غلط‌های املایی و انشایی است. مؤلف گاه اصطلاحات و مَثَل‌های محلی به کار برده است. او از آیات و احادیث نیز برای بیان رویدادهای تاریخی بهره جسته است. [۱۴]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، ج۱، ص۱۴۵ـ۱۴۶، تهران ۱۳۳۳ش.
[۱۵]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ عباس شایان، ج۱، ص۱۹۵، تهران ۱۳۳۳ش.
[۱۶]
ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، مقدمة آژند، ص۲۲ ـ ۲۳، چاپ برنهارد دورن، پطرزبورگ ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش.
۶ - منابع این کتابتاریخ طبرستان و رویان و مازندران از منابع مورخانی چون میر‌خواند در تاریخ حبیب السیر [۱۷]
خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۳۳۰.
[۱۸]
خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۳۳۷.
[۱۹]
خواندمیر، تاریخ حبیب السیر، ج۳، ص۳۵۴.
و اعتمادالسلطنه در التدوین فی احوال جبال شروین [۲۰]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، التدوین فی احوال جبال شروین: تاریخ سوادکوه مازندران، ج۱، ص۵۹، چاپ مصطفی احمدزاده، تهران ۱۳۷۳ش.
[۲۱]
محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، التدوین فی احوال جبال شروین: تاریخ سوادکوه مازندران، ج۱، ص۷۱، چاپ مصطفی احمدزاده، تهران ۱۳۷۳ش.
بوده است.
۷ - چاپ دورنبرنهارد دورن این کتاب را با مقدمه‌ای مفصّل در ۱۲۶۶/ ۱۸۵۰ در سن پطرزبورگ چاپ کرد. ۸ - چاپ شایانعباس شایان این کتاب را در ۱۳۳۳ش همراه با ترجمه مقدمه دورن در تهران منتشر کرد. ۹ - چاپ تسبیحیاین کتاب همچنین در ۱۳۴۵ش به کوشش محمدحسین تسبیحی و در ۱۳۶۳ش با مقدمه یعقوب آژند چاپ شده است. ۱۰ - فهرست منابع(۱) محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، التدوین فی احوال جبال شروین: تاریخ سوادکوه مازندران، چاپ مصطفی احمدزاده، تهران ۱۳۷۳ش. (۲) خواندمیر، تاریخ حبیب السیر. (۳) احمد کسروی، کاروند کسروی، چاپ یحیی ذکاء، تهران ۱۳۵۲ش. (۴) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ برنهارد دورن، پطرزبورگ ۱۸۵۰، چاپ افست تهران ۱۳۶۳ش. (۵) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، چاپ عباس شایان، تهران ۱۳۳۳ش. (۶) ظهیرالدین بن نصیرالدین مرعشی، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران ۱۳۴۵ش. ۱۱ - پانویس
۱۲ - منابعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران»، شماره۳۱۱۳. |